سجاس یک شهر قدیمی است که پس از حمله مغول ویران شد و هیچ‌وقت نتوانست شکوه و بزرگی قبل از ویرانی خود را به دست بیاورد. از بین آثار متعدد تاریخی در این شهر،‌ مسجد جامعه‌ی هزار ساله آن توانسته است از خرابی‌های حمله مغول در امان و برای نسل‌های بعد از آن به امانت بماند. مسجد جامع سجاس مربوط به دوره سلجوقیان است و از جاهای دیدنی خدابنده (قیدار) به شمار می‌رود. این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۵۳ با شماره‌ی ثبت ۱۰۱۹ به‌‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد جامع سُجاس یکی از آثار برجسته استان زنجان است و این مسجد به سبک مساجد شبستانی ساخته شد. بنای اصلی مسجد، گنبد خانه‌ی مربعی به ابعاد تقریبی ۵٫۹ در ۵٫۹ متر است که با گنبد بلندی مسقف شده است. مسجد جامع سجاس به شکل چهار گوش و دارای ابعادی به طول ۱۱ متر از بیرون و ضخامت دیوارهای آن حدود ۱٫۵ متر است که دو در ورودی در سمت غرب مسجد وجود دارد. فاصله این درها از هم در حدود ۵ متر است که احتمالا به حیاط و فضای بیرون باز می‌شد و دقیقا قرینه آن‌ها در ضلع شرقی مسجد هم موجود است. بیرون بنا با آجر نماکاری شده که با ملات و ساروج روی هم قرار گرفته‌اند. ارتفاع فعلی بنا از کف زمین تا شروع گوشواره‌ها در چهار گوشه بنا در حدود ۷ متر و ارتفاع کناره گشواره‌ها تا پای گنبد تقریبا ۲ متر است.

در گوشه‌های بنا به‌طرز جالبی جهت ایجاد چند ضلعی  و در نتیجه تشکیل فرم دایره برای ساخت گنبد تو رفتگی‌های خاصی ایجاد شده است. ارتفاع گنبد تقریبا به ۴ متر می‌رسد و ارتفاع کل بنا از کف زمین حدود ۱۴ متر است. با توجه به سبک معماری این بنا را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند، ولی در نزدیکی محراب یک قسمت کوچکی از نمای آجرکاری ریخته شده که در پشت این لایه، نمای دیگری با تزیین مخصوص خود که با دیوار اصلی بنا متصل است،‌ قابل دیدن شد. با پیدا شدن لایه اصلی بنا این احتمال به وجود آمد که لایه‌ی فعلی،‌ لایه‌ی دوم دیوار است که روی لایه‌ی اولیه ساخته شده که بعدها با گچ و آجر با تزیینی کاملا از هم جدا شده‌اند. بنابراین با توجه به تزیینات دیوار دوک و کنده شدن محراب در ضخامت دیوار در زما‌ن‌های بعدی این احتمال به‌طور قوی وجود دارد که اصل بنا به دوره سلجوقی مربوط نبوده بلکه ممکن است مربوط به دوره ساسانی باشد که در آن زمان این مکان آتشکده بوده است که در دوره سلجوقی آن را به مسجد تبدیل کرده‌اند.

این بنا به‌طور کامل از آجر و خشت همرا با ملات گچ  و خاک ساخته شده و در قسمت خارجی مسجد از آجرهایی به ابعاد ۲۰ در ۱۰ در ۱۰ سانتی‌متر به‌طور ساده و یکنواخت استفاده شده است.  پی بنا به نقل از اهالی از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده و از کف فعلی به اندازه ۵ سانتی‌متر پایین قرار دارد. کف فعلی مسجد هم با استفاده از آجرهای چهارگوش سنگ‌فرش شده است. چهار فیلپوش و در بین فاصله موجود در آن‌ها چهار طاق‌نما به‌طور قرینه با قوس‌هایی به شکل پنج و هفت در کنار هم قرار گرفته‌اند. این قوس‌ها با کمک قوس‌های کوچکتر بالای خود نقشه مربع بنای مسجد را به دایره در بخش گند تبدیل می‌کند. سطح فیل‌پوش ها و طاق‌نماها با اجرای آجرکاری به سبک «آلت و لغت» تزیینات هندسی جالبی را ایجاد کرده‌اند. این بنا از بیرون به شکل دایره و از داخل به شکل چهار گوش به نظر می‌رسد. پایه طاقِ فیل‌پوش‌ها روی یک تخته قطور ساخته شده که احتمالا از جنس درخت سنجد یا گردو  است. این تخته‌ها با مواد مخصوص روغن‌کاری و در نهایت به شکل چلیپایی (صلیبی شکل) با دیوار زاویه ۴۵ درجه می سازند. آثار قوس‌های فرو ریخته در ضلع شمالی نشان می‌دهد که این بنا با افزوده‌های دیگری به شبستان اولیه در طول تاریخ، مجموعه کامل‌تری را تشکیل می‌دهد.

این مسجد تاریخی از نظر معماری نیز قابل مقایسه با سایر مساجد جامع ساخته شده در دوره‌ی خود در چند جای مختلف ایران است. مسجد جامع سجاس دارای گنبدخانه مربعی است که با گنبد بلندی پوشیده شده است و بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسی،‌ بناهای دیگری هم به این گنبدخانه وصل بوده‌اند که در طول تاریخ از بین رفته‌اند. تنها بنای باقی مانده از مسجد فعلی، شبستان گنبدداری است که به سبک چهارطاقی ساخته شده  و ضلع‌های چهارگانه، سنگینی گنبد را روی بنایی چهارگوش نگه می‌دارند که این نوع از معماری یکی از ویژگی‌های معماری دوران سلجوقی است.

در داخل این مسجد به‌طور کلی از آجرهای به ابعاد ۲۱ در ۲۱ در ۵ سانتی‌متر استفاده شده و بالای فیل‌پوش‌ها، طاق‌نماهای زیبایی به جهت تزیین قرار داده شده است. این تزیینات باعث شده است که ظاهری با گردی کامل در زیر گنبد به وجود بیاید. گنبد مسجد از نوع گنبدهای یک پوششی است که آن هم از آجر ساخته شده و در تزیینات آن تنها از نقش ستاره ایرانی (ستاره پنج پر) استفاده شده است. این ستاره پنچ پر در ضلع  اصلی بنا یعنی ضلع شمالی قرار دارد. در ضلع‌های غربی و شرقی دو در بزرگ و شبیه به ایوان و در ضلع جنوبی هم محراب مسجد در جهت قبله و در داخل دیوار ساخته شده است. قرینه‌سازی محراب در ضلع‌های غربی و شرقی در بین فواصل خالی در بین محراب و دیوارها ساخته شده‌اند که تنها جنبه تشریفاتی دارد و برای تکمیل قرینه‌سازی در نظر گرفته شده‌اند.

این مسجد از نظر گچ‌بری و کتیبه‌ها هم بسیار ارزنده و قابل توجه است. کتیبه‌های مسجد تاریخی جامع سجاس از نظر سبک و شیوه گچ‌بری هم به کتیبه‌های چند مسجد سلجوقی دیگر در استان زنجان شبیه است. چهار کتیبه در مسجد جامع سجاس وجود دارد. کتیبه اول،‌ کتیبه موجود در ساقه‌ی گنبد است که به خط نسخ ابتدایی گچ‌بری شده و به احتمال زیاد هم‌زمان با ساخت بنای مسجد نوشته شده است. کتیبه فیل‌پوش‌ها که با خط ثلث زیبا نوشته شده هم با توجه به سبک نگارش، احتمال دارد که متعلق به دوران ایلخانیان باشد. زیر فیل‌پوش‌ها کتیبه بسیار باارزشی به عرض حداقل ۵۰ سانتی‌متر در دورتادور مسجد نوشته شده که متن آن آیه‌ی ۶۷ سوره‌ی «ملک» از قرآن مجید است. این کتیبه با دو خط موازی در بالا و پایین محدود شده و بالای این خطوط، کتیبه کوچک دیگری به خط کوفی و متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری نوشته شده است. متن کتیبه به خط نسخ خوانا نوشته شده و با گچ‌بری‌های بسیار زیبا و طرح‌های اسلیمی پر از جزییات، تزیین شده است. محراب مسجد سجاس با گچ‌بری‌های زیبا از طرح‌های اسلیمی و گیاهی تزیین شده که آن را به یکی از زیباترین مساجد ایران تبدیل می‌کند.

همان‌طوری که گفته شد، با توجه به شواهد موجود در معماری و تزیینات بنا می‌توان گفت این مسجد متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری یعنی دوران سلجوقی است و حدود هزار سال قدمت دارد. اما محراب کنونی مسجد جامع سجاس با توجه به شیوه گچ‌بری و استفاده از رنگ و همچنین آثاری از محراب قدیمی در زیر آن، به نظر می‌رسد که مربوط به دوره ایلخانی باشد. محوطه و داخل این بنای هزار ساله نیاز به خانه تعمیرات اساسی دارد. از سال ۱۳۸۹ تا به حال ۲ مورد بازسازی یا توسعه در این مسجد صورت گرفته است. مرتبه اول خانه‌های مسکونی اطراف آن خریداری به محوطه‌ی مجموعه اضافه شدند و بار دوم هم داربست‌هایی به جهت محافظت در مقابل ریزش، نصب شد تا در مرحله بعدی بنای مسجد مورد بازسازی قرار بگیرد. البته اثرات اولین تعمیر و بازسازی در این مسجد را می‌توان در همان دوران حکومت ایلخانیان و در داخل مسجد دید. دوران اوج استفاده از این هم مسجد در قرن‌های ششم تا هشتم هجری قمری است. همانطوری که گفته شد یکی از بنای تاریخی و دیدنی شهر سجاج قبرستان تاریخی آن است. تعدادی از سنگ‌قبرهای تاریخی و با ارزش این قبرستان جمع‌آوری و در حیاط مسجد برای بازدید عموم، قرار داده شده‌اند.

در این سنگ‌ مزارها نقوش اسلیمی، نقوش هندسی، کتیبه‌هایی به خط نسخ با اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می‌شود. تعدادی از این سنگ نوشته‌ها دارای تاریخ هستند که قدمت بالای آن‌ها را نشان می‌دهد. به‌طور تاریخ‌هایی مانند ۹۴۴ هجری قمری،۸۴۴ هجری قمری، ۱۰۳۲ هجری قمری و ۱۰۰۲ هجری قمری. این تاریخ‌ها نشان‌دهنده این است که تاریخ ساخت این سنگ مزارها در دوره حکومت پادشاه‌های تیموری و صفوی بوده است. شما میتوانید در سفر به این مکان علاوه بر زیارت از جاذبه ای اطراف این دیدن کنید و لذت ببرید.