کلیسای قره باغ مربوط به دوره ایلخانی- صفوی و در شهرستان اورمیه و روستای قره باغ واقع شده است. این اثر در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۶۲ با شماره ثبت ۱۶۵۰ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده است.به فاصله حدود ۷۵ کیلومتری شمال‌شرق شهرستان ارومیه و ۳۵ کیلومتری جنوب‌شرق شهرستان سلماس روستای قره باغ واقع شده است. این روستا مرکز دهستان انزل شمالی، بخش انزل شهر ارومیه است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۴۸۰ متر است. روستا در دره نسبتا خوش آب‌و‌هوا و سرسبز قره‌باغ واقع شده و تا درون روستا جاده آسفالته کشیده شده است. این روستا که تا ساحل دریاچه ارومیه حدود ۵ کیلومتر فاصله دارد، یکی از نقاط پرجمعیت منطقه است و در آن حدود ۵۰۰ خانوار عمدتا ترک زندگی می‌کنند. اغلب آنها دامدار و کشاورزند. ارامنه روستا نیز به شهرهای ارومیه و سلماس مهاجرت کرده‌اند. کلیسای سورپ پطرس در جانب شمال‌غربی روستا و مشرف به دره قره باغ واقع شده است. به فاصله نزدیکی از کلیسا و در غرب آن قبرستان بزرگ مسیحی با سنگهای لاشه‌ای و چهارگوش قرار گرفته و آثار اندکی از بناهای خشتی و مسکونی ارمنیان هنوز پابرجاست.

تاریخچه:

تاریخ دقیق بنای اولیه کلیسا به درستی معلوم نیست. ساختمان کنونی آن به استناد سنگ‌نوشته‌ای که در دیوار غربی کلیسا قرار گرفته، در سال ۱۶۵۵ م و همزمان با سلطنت شاه عباس دوم صفوی (۱۰۷۷ـ۱۰۵۲ هـ .ق) ساخته شده است. هر چند می‌توان احتمال داد کلیسا قدیمی‌تر هم  باشد، ولی در این زمینه تاکنون مدرک متقن و مؤثقی به دست نیامده است. متن سنگ‌نوشته مذکور که یک هیئت ایتالیایی آن را معرفی کرده، بدین شرح است: «ساخته شده به وسیله چریکو گریگور (گیگور) کاتب در سال ۱۶۵۵». این سنگ‌نوشته در بالای ورودی کم ارتفاع کلیسا در دیوار جنوبی سنگ مکعب مستطیلی کار گذاشته شده که روی آن در ۳ سطر، کتیبه‌ای به خط ارمنی نوشته شده است. ترجمه متن مذکور را هیئت ایتالیایی دانشگاه میلان بدین شرح بیان کرده است: «کلیسا به وسیله نرسس لامپاقس در سال ۱۷۸۵ مرمت شده است.»

در ضلع شرقی دیوار جنوبی نیز سنگ‌نوشته دیگری وجود دارد که ترجمه آن چنین است: «هشتم ژانویه سال ۱۸۲۶ کشیش ارشد باغداسر اسکریسی» که احتمالا نام مرمت‌کننده و تاریخ ترمیم مجدد آن است. کلیسا همزمان با مهاجرت ارامنه از روستا متروک مانده و به تدریج تخریب‌هایی در آن صورت گرفت، به‌طوری‌که تا مدتها به‌صورت ویرانه‌ای باقی بود. سرانجام با همت مسئولان میراث فرهنگی آذربایجان غربی به شماره ۱۶۵۰ در فهرست آثار ملی کشور جای گرفت. به دنبال آن در سال ۱۳۷۸ از طرف میراث فرهنگی مورد مرمت اساسی قرار گرفت و بخش‌های فوقانی دیوارها، کف داخلی، سقف و دیگر قسمت‌های آن مرمت شد. بعد از خاکبرداری ضلع خارجی دیوار جنوبی و در کنار ورودی اصلی سنگنوشته دیگری نمایان شد که در دیوار کار گذاشته شده بود. ترجمه سنگ‌نوشته چنین است:

«کشیش اوهان، ساخت در روستای قجائو (قره باغ)، این ساختمان را برای مردگان آن سال ... ساختم [مرمت کردم].»

هر چند، سال مرمت کلیسا در سنگ نوشته خوانا نیست، ولی رسم‌الخط آن نشان می‌دهد که در قرن هجدهم میلادی نوشته شده است. کلیسا امروزه در وضعیت نسبتا خوبی است، ولی از آن برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمی‌شود.

توصیف کلی بنا:

این کلیسا مشتمل بر تالاری مستطیل شکل و منفرد با مساحت حدود ۱۷۰ مترمربع است که از جهات جنوبی و غربی بدنه آزادی دارد و از جهات شرقی و شمالی با بناهای خشتی و مسکونی مجاور تلفیق شده است. کلیسا درون حیاطی محصور بود که امروزه تنها قسمت اندکی از دیوار جنوبی حیاط بر جای مانده است. سایر قسمت‌ها به مرور زمان از بین رفته است.

مصالح:

کلیسای سورپ پطرس با استفاده از گچ و سنگهای لاشه‌ای نسبتا بزرگ و بعضا تراش‌خورده و قلوه‌ای ساخته شده است. نمای خارجی دیواره‌های کلیسا ساده بوده و فاقد تزئین خاصی است و با سنگهای قلوه‌ای و لاشه سنگهای بسیار بزرگ ساخته شده است.

از قرون اولیه میلادی که ساخت کلیسا در ارمنستان و ایران آغاز شد، معماران ارمنی آنها را به سبک بازیلیک می‌ساختند که شامل دو نوع ساده و ستوندار بوده است. بازیلیک‌ها شامل سالن‌های کشیده و مستطیلی هستند که در موقعیت شرقی ـ غربی قرار گرفته و معمولا به واسطه چند ستون به یک یا سه ناو تقسیم می‌شوند. وجود کلیسا با طرح بازیلیک با یک یا سه ناو در معماری ارمنستان سابقه‌ای کهن دارد. بناهای این چنینی عبارت بودند از معبدهای مهری که قبل از گسترش مذهب مسیح در نواحی مختلف ارمنستان وجود داشتند. پس از آنکه در سال ۳۰۱ میلادی دین مسیح در ارمنستان و نواحی غربی ایران رواج یافت بسیاری از معابد مهری به کلیسا تبدیل شدند و کلیساهایی که بعد از آن برپا شدند تا مدتها از طرح معابد کهن تقلید می‌کردند. تداوم ساخت کلیسا با سبک بازیلیک که از قرون اولیه میلادی آغاز شد تا سده‌های نوزدهم و بیستم به‌عنوان یکی از مهمترین سبک‌های کلیساسازی در بنای غالب کلیسای ارمنستان و ایران مطرح بوده است. این مکان تاریخی نشاگر یکی از معماری های اصیل ایرانی است و مکانی دیدنی برای گردشگران است .